The Pursuit of Musick

375

IMPROVISED VOCAL COUNTERPOINT

Bermudo, 1555: Juan Bermudo, El libro llamado Declaración de instrumentos musicales (Osuna, 1555/R1957), f.128 (Bk v, ch.xv)

 ‘El contrapunto es una ordenación improvisa sobre canto llano, con diversas melodias. Ay hombres enello tan expertos, de tanta cuenta, y erudicion: que aßi lo hechan a muchas bozes, y tan acertado, y fugado, que parece composicion sobre todo el estudio del mundo.’

Antimo Liberati, 1666: Antimo Liberati, Epitome della Musica [MS, c1666], carta 45; Studies in historical improvisation, ed M. Guido (2017), 58

Nicolaus Burtius, 1487: Musices opusculum (Bologna, 1487/R1969); ed. G. Massera (1975), ii.6

De contrapuncto practicorum qui ultramontanis et maxime Gallicis est in usu. Quem enim a teneris unguiculis, ut aiunt Graeci, contrapunctum didicerim vobis decrevi succincte describere non tamen ut musicis sit in exemplum sed tantum practicis cantoribus, qui pro maiori parte non alta petentes sed ad infima potius, spretis musicorum regulis, condescendunt propinquare [?/propinare]. Igitur intellectus, prout superius annotavi regulis vel praeceptis, talem regulam ad componendum minime sed ad cantandum dumtaxtat habeant menti necesse est{, quae in hunc modum notata describitur}.’

Coclico, 1552: Adrianus Coclico, Compendium musices (Nuremberg, 1552/R1954), sig.Bivv

376

Definitions

Tinctoris, 1477: De arte contrapuncti (MS, 1477), Bk ii, ch.20; J. Tinctoris Opera theoretica, ed. A. Seay (1975), ii, 107–9

‘Contrapunctus qui scripto fit communiter res facta nominatur. At istum quem mentaliter conficimus absolute contrapunctum vocamus, et hunc qui faciunt super librum cantare vulgariter dicuntur. In hoc autem res facta a contrapuncto potissimum differt, quod omnes partes rei factae sive tres sive quatuor sive plures sint, sibi mutuo obligentur, ita quod ordo lexque concordantiarum cuiuslibet partis erga singulas et omnes observari debeat ... Sed duobus aut tribus, quatuor aut pluribus super librum concinentibus alter alteri non subicitur. Enimvero cuilibet eorum circa ea, quae ad legem ordinationemque concordantiarum pertinent, tenori consonare sufficit.’ 

Ornithoparchus, 1517: [trans. 1609 (J. Dowland)] Andreas Ornithoparchus, Musicae activae micrologus (Leipzig, 1517/R1977), trans. as Andreas Ornithoparcus his Micrologus by John Dowland (London, 1609/R1973), 77

Gallus Dressler, 1563–4: Praecepta musicae poeticae (MS, 1563–4); Praecepta musicae poeticae, ed. O. Trachier & S. Chevalier (2001), ch.1

 ‘Sortisatio (ut ipsa apellatio [sic] indicat) est subita et impulsa supra cantum aliquem per diversas voces extemporalis pronuntiatio. Haec apud exteros <magis> usitatior est quam apud nos, et cum ex usu magis quam praeceptis pendeat et oriatur ex compositione minimeque vitiis careat omissa hac ad compositionem accedamus nam scripto comprehendere et studiosis tradere non est usitatum.’

Luigi Zenobi, c1600: to his (unnamed) ‘Lord and Patron’ (c1600); B. J. Blackburn & E. E. Lowinsky, ‘Luigi Zenobi and his letter on the perfect musician’, Studi musicali, xxii (1993), 80

 ‘il Contrapunto buono si chiama quello, che non ammette falsità manifeste, tuttavia d’ordine, e di stile non camina bene affatto, ma come si dice, alla buona, et è apunto come l’aglio ch’è buono a mangiare, ma più al gusto de’ contadini e de’ bustagi, che de’ Cavalieri, e delicati, li quali non restano sempre con gusto fetente. Contrapunto artifitioso si chiama quello, ch’è fatto, o scritto con isquisitezza d’arte, d’ingegno, di giuditio{, e di Arte [sic], il che consiste nell’ ordine, nella regola, e nel modo non conosciuto, se non da ingegni spiritosi, et elevati}.’

Zacconi, 1622: Lodovico Zacconi, Prattica di musica seconda parte (Venice, 1622/R1967), 60 (Bk 2, ch.6)]

Contrapunti ‘sono fatti alla mente da uno, ò più cantori. ... in due maniere; una in frotta e compagnia, ch’è apunto quello, che quotidianamente si sente fare in queste segnalate capelle e quelle; e l’altra in una, ò più voci, con seguiti, & obligationi; come quando un buon Musico per mostrar il suo valore, sopra un canto fermo s’obliga, non solo à farvi iano, ma anco commette ad altri, che nelle medeme cose l’habbino à seguitare, quando all’Unisono, e quando alla Seconda, alla Terza, alla Quarta, e via di mano in mano, secondo che pare à lui.’ 

J.-J. Rousseau, 1768: Dictionnaire de la musique (Paris, 1768), 84

 ‘CHANT SUR LE LIVRE. Plain-Chant ou Contre-point à quatre Parties, que les Musiciens composent & chantent impromptu sur une seule; sçavoir, le Livre de Chœur qui est au Lutrin: en sorte, qu’excepté la Partie notée, qu’on met ordinairement à la Taille, les Musiciens affectés aux trois autres Parties, n’ont que celle-là pour guide, & composent chacun la leur en chantant. ¶Le Chant sur le Livre demande beaucoup de science, d’habitude & d’oreille dans ceux qui 1’exécutent, d’autant plus qu’il n’eft pas toujours aisé de rapporter les Tons du Plain-Chant à ceux de notre Mufique.Cependant il y a des Musiciens d’Eglife, si versés dans cette sorte de Chant, qu’ils y commencent & poursuivent même des Fugues, quand le sujet en peut comporter, sans confondre & croiser les Parties, ni faire de faute dans l’Harmonie.’

For & against

Roger Bacon, 1267: Opus tertium; Fr. Rogeri Bacon opera quaedam hactenus inedita, ed. J. S. Brewer, i (London, 1859/R1965), 297

‘iam per ecclesiam paulatim crevit abusus cantus, qui a gravitate et virtute antiqua cecidit, et in mollitiem inverecundam lapsus, mansuetam et naturalem probitatem amisit; quod novarum harmoniarum curiositas, et prosarum lubrica adinventio, multipliciumque cantilenarum inepta voluptas manifestat. Et super omnia voces in falseto* harmoniam virilem et sacram falsificantes, pueriliter effusae, muliebriter dissolutae fere per totam ecclesiam comprobant illud idem. {Possem ponere exempla de maximis ecclesiis cathedralibus, et aliis collegiis famosis; in quibus totum officium confunditur propter haec vitia, quae narravi.}’

377

Quatuor principalia musices, 1351: Scriptorum de musica Medii Aevi novam seriem …, ed. E. de Coussemaker (Paris, 1864–76), iv, 294a

‘Alius modus discantandi invenitur, qui quidem modus si bene pronuntiatur, artificiosus auditui apparet, cum tamen valde levis est. ... ¶Sicque unus in discantu expertus habens vocis habilitatem, potest cum aliis habentibus habilitatem canendi, magnam facere melodiam.’

 Juan de Lucena, 1463: Juan de Lucena, Libro de vida (Rome, 1463), 157; Studies in historical improvisation, ed. M. Guido (2017), 88

‘La música, sciencia enamorada, despierta el espírtu, y la persona recrea. No es cosa tan suave como oyr diversitat de vozes sonoras entonadas sin discordia. Sy todos cantásemos, señor Obispo, en esta nuestra Castilla por razon, como músicos, seríemos mejor acordados; mas cantando por uso, sy el uno en bemol, el otro en bequadro; el uno va en regla, sy el otro en espacio. El cantar fabordon, y sonar al destempre, denuncia lo qu’esperamos. {¡Quiera Dios mentirir los augurios!}’

Conrad von Zabern, 1474: De modo bene cantandi choralem cantum; K.-W. Gümpel, Die Musiktraktate Conrads von Zabern, Akademie der Wissenschaften und der Literatur (1956 no.4), 127–36

 (devotionaliter) ‘est sic cantare, quod quilibet simul cantantium in forma maneat in eis notis, quae a devotis patribus nobis sunt traditae, ita quod nullus illas in plures frangat vel ab eis quomodolibet recedat in quintam supra vel in quartam infra aut in aliam concordantem saliendo vel ad modum discantus divagando et ab eis declinando. Omnes enim tales recessus a sanctorum patrum devota melodia plus in auditoribus impediunt quam generent [?/generant] devotionem, nec in cantantibus devotionis signa, sed potius reprehensibilis levitatis indicia esse videntur.’

Matthaeus Herbenus, c1496: De natura cantus ac miraculis vocis (MS); Herbeni Traiectensis de natura cantus, ed. J. S. van Waesberghe (1957), 58

 ‘Quid enim mihi de tuis vocum refractionibus, dum ita garrias ut neque verbum neque syllabam unam neque virtutem compositionis cognoscere valeam; quod in compositis cantibus omnino vitandum duxerim. Secus autem, ubi multis ad librum, ut aiunt, concinentibus tenorista verba explicans pro omnibus satisfacit.’

Erasmus, 1519: Desiderius Erasmus, Paraphrasis in duas Epistolas Pauli ad Corinthios (Louvain, 1519); Opera omnia, ed. J. le Clerc, (Leyden, 10 vols, 1703–6), vi, col.732; Jean-Claude Margolin, Erasme et la musique (1965), 50

 ‘Iam qui crassiores sunt quam ut artem musicam queant perdiscere, non putant satisfieri festo diei, nisi depravatum quoddam cantus genus adhibeant, quod illi “fauburdum” appellant. Id nec thema praescriptum reddit, nec artis harmonias observat.’

Coclico, 1552: Adrianus Petit Coclico, Compendium musices (Nuremberg, 1552/R1954), f.Iivr

Nicola Vicentino, 1555: L’antica musica ridotta alla moderna prattica (Rome, 1555/R1959), f.‘80’rv (recte 83) (Bk iv, ch.xxiii)

Morley, 1597: Thomas Morley, A Plaine and Easie Introduction to Practicall Musicke (London, 1597/R1969), ‘Annotations Upon the second Part’, Pag.70 vers.29

Banchieri, 1614: Adriano Banchieri, Cartella musicale (Venice, 1614), 230

Zacconi, 1622: Lodovico Zacconi, Prattica di musica seconda parte (Venice, 1622/R1967), 73 (Bk 2, ch.23)

Prattica di musica II ... De Contrapunti ... da farsi in cartella & alla mente sopra Canti fermi ... (Venice 1622), 73 (ch.23) {; cf Carter, ... Blackburn, 34}

‘Belissimo veramente fù il ritrovato di far il Contrapunto à più voci alla mente; perché, le Capelle grande facendone con esso grandissimo ornamento alle loro Chiese, non solo rendano grandissimo diletto à gl’udienti, e li tengano contenti in quelle loro soavissimo e delicatissime melodie, ma anco vengano à rapresentar quelle voci Angeliche, che cantando del continuo le laudi al Signore, fanno in cielo inesplicabili concenti & armonie. • {Quindi è, che} in molte Capelle quando si sentano i Contrapunti, perche i Cantori non v’avertano, ne tan poco vi vogliano poggiare il loro pensiero, in luogo di sentirne dolci e delicate maniere, pare di sentir tanti de quegl’huomini che in Venetia à Realto & altrove battano le spetie.’

378

Henri Madin, 1742: Traité du Contrepoint simple ou du chant sur le livre (Paris, 1742); Abbé Jean Prim, ‘Chant sur le Livre in French Churches in the 18th Century’, JAMS 14 (1961), 42

‘en général le Chant sur le Livre ne plaît à une infinité de personnes, qu’autant qu’il paroit et qu’il devient réellement Confusion, par le melange d’Accords d’une trentaine de Musiciens, qui le chanteront tous à la fois; lès uns régulierement, et lès autres à tout hasard. Quand la Composition est faite sur le champ, sans préparation et méthodiquement, c’est chanter sur le Livre.’ 

CONTEXTS

Recreation

Giraldus Cambrensis [Gerald de Barri], c1185: Cambriae Descriptio; Giraldi Cambrensis Opera, vi, ed. J. F. Dimock (London, 1868), 189–90 (Bk 1, ch.13)

‘In musico modulamine non uniformiter ut alibi, sed multipliciter multisque modis et modulis cantilenas emittunt, adeo ut in turba canentium, sicut huic genti mos est, quot videas capita tot audias carmina discriminaque vocum varia, in unam denique sub B mollis dulcedine blanda consonantiam et organicam convenientia melodiam. In borealibus quoque majoris Britanniae partibus trans Humbrum, Eboracique finibus Anglorum populi qui partes illas inhabitant simili canendo symphonica utuntur harmonia: binis tamen solummodo tonorum differentiis et vocum modulando varietatibus, una inferius sub murmurante altera vero superne demulcente pariter et delectante. Nec arte tantum sed usu longaevo et quasi in naturam mora diutina jam converso, haec vel illa sibi gens hanc specialitatem comparavit. Qui adeo apud utramque invaluit et altas jam radices posuit, ut nihil hic simpliciter, ubi multipliciter ut apud priores, vel saltem dupliciter ut apud sequentes, mellite proferri consueverit: pueris etiam (quod magis admirandum) et fere infantibus (cum primum a fletibus in cantus erumpunt) eandem modulationem observantibus.’

J. A. Herbst, 1643: Johann Andreas Herbst, Musica poëtica (Nuremberg, 1643), 4; E. T. Ferand, ‘“Sodaine and Unexpected” Music in the Renaissance’, MQ 37 (1951), 24

‘Sortisatio ist eine geschwinde/ und ex tempore entsprungene/ durch unterschiedliche Melodien des Gesangs, eine gelinde Zusammenordnung/ als wenn, sorte quasi, die Lieder unversehens, und unbedachtsam formieret und gesungen werden/ als da seyn: Cantiones equitum, Reuterlieder/ & metallorum fossorum, Bergreyhen, mit welcher Zusammenstimmung die Bergheur oder Berkleut/ ingleichen die Handwercksleut/ doch ohne wissenschaft der Musick/ und Singkunst/ gemeiniglich mit solcher Art sich zu erlustiren pflegen.’

 

Religion

England i) 1484: F. Ll. Harrison, Music in Medieval Britain (2/1963), 174–5  ii) 1506:  J. W. Legg (ed.), The Clerk’s Book of 1549, Henry Bradshaw Society, xxv (London, 1903), p. 76   iii) 1518: Richard Pace (the King’s secretary) to Cardinal Wolsey (1518); A. Ashbee & D. Lasocki, A Biographical Dictionary of English Court Musicians, 1485–1714 (1998), i, 307

 i) ‘Dominus Thomas Cartwright cantat faburdon tali extraneo modo quod ceteri chorales nequeunt cum eo concordare’. • ‘Dominus Thomas sedens prope ignem in domo Vicariorum reprobat consortes suos in cantando et se prae ceteris in scientia cantus commendat, ut ex jactura sua alii ministri excitantur ad rixas’.

Constance Cathedral, 1502: C. Meyer, ‘Sortisatio’, Polyphonies de Tradition orale … actes du colloque de Royaumont, 1990 (1993), 199

‘statuimus ut officia in huiusmodi summis festis ac aliis duplicibus et plenis festis chori et ecclesie semper ad sortem vel cum iussi fuerint in figuris, responsoria vero ac versiculi ac benedicamus, si summa vel duplicia festa, per duos, si vero dominica vel plena festa fuerint per unum [ex] eisdem choralibus, exceptis vesperarum horis, quibus succentores chori decantare habeant, decantentur diebus autem feriatis officia de plano gregoriano cantu responsoriaque et versiculi et benedicamus per unum dumtaxat choralem ex eisdem decantentur.’

379

Bermudo, 1555: Juan Bermudo, El libro llamado Declaración de instrumentos musicales (Osuna, 1555/R1957), f.cxxviii (Bk v, ch.xv)

 ‘En la extremada capilla del reverendißimo arçobispo de toledo, {Fonseca de buena memoria} vi tan diestros cantores hechar contrapunto, que si se puntara: se vendiera por buena composicion. En la no menos religiosa que doctissima capilla real de granada ay tan grandes abilidades en contrapunto: que otros oydos mas delicados que los mios eran menester para comprehenderlas, y otra pluma para explicarlas. Pues en los primores que en las yglesias, y cortes de nuestra España eneste caso se hazen: quien los acertara a explicar! De aqui es que algunes no quieren este arte se llama de contra punto: sino de composicion.’

Ippolito Chamaterò di Negri, 1574: Li introiti fondati sopra il canto fermo del basso (Venice, 1574), preface; M. Schneider, Die Anfänge des Basso Continuo (Leipzig, 1918), 64 n1 

‘{et} so, che V. S. Illustri & Reverende {quando era al servitio del suo honorato Domo,} non poco si delettavano della Musica dell’introiti, & che gioivano à veder li miei scholari in choro nel far contraponti all’improviso l’un l’altro avanciarsi.’

Ercole Bottrigari, 1594: Il Desiderio (Venice, 1594/R1924), 51

‘{Tra tutte le cause, che da gli strumenti, & da’ sonatori di quelli procedere voi mi havete hoggi narrato, sia per poter produrre gli effetti delle discordanze, & delle confusioni, che si odono in questo nostri Concerti, io non istimo, che sia la piu potente, & la piu efficace di questa de’ passaggi indebitamente molte volte fatti, senza pensata consideratione.} Et ciò mi conferma l’essermi hora sovenuto di haver udito simil discordanze, & confusioni esser fatte da’ Cantori nelle Chiese contrapunteggiando alla mente sopra i canti fermi de gli Introiti, che tal volta diviene quasi, odiosa, & ridicolosa insieme.’

Sigüenza Cathedral,* 1596: Juan Pérez, Directorio del Coro de la catedral de Sigüenza (1596); J. Suárez-Pajares, La música en la catedral de Sigüenza, 1660–1750 (1998), vol.1, 64

‘En la [sic] fiestas solemnes siempre echan contrapunto sobre los

salmos y suelen los músicos competir unos con otros sobre esto imitandose y añadiendo cada uno o quitando según su habilidad conformándose con su voz y garganta y según prudencia que cada

uno tiene y toman esto con tan eficacia que se olvidan la letra de los versos y aun la debida atención y asi debe el sochantre estar muy sobre

avisopara que se diga enteramente’.

Pablo Nassarre, 1724: Pablo Nassarre, Escuela Musica vol.2 (Zaragoza, 1724), 150

‘En muchas partes que no ay Capilla de Musicos, los dias Solemnes forman consonancias muchos sobre elCanto Llanoque se canta; à lo que {llamaron los antiguosContrapunto, y} los Modernos llaman cantar àFabordon, por distinguir alContrapunto, que es con arte, de este, que es sin èl{; aunque uno, y otro no es mas que formacion de diversas consonancias, y} en el que se llamaFabordon, se forman segun el antojo de el que canta, sin poner la atencion mas que en que suene bien’.

LEARNING TO IMPROVISE

Cambrai, 1485: C. Wright, ‘Performance Practices at Cambrai’, MQ 64 (1978), 313

Adrianus Petit Coclico, 1552: Adrianus Coclico, Compendium musices (Nuremberg, 1552/R1954)  i) sig.Fiiv]  ii) sig.Kiv]

Morley, 1597: Thomas Morley, A Plaine and Easie Introduction to Practicall Musicke (London, 1597/R1969), 120

Zacconi, 1622: Lodovico Zacconi, Prattica di musica seconda parte (Venice, 1622/R1967), 84–5 (Bk 2, ch.34)

380

TECHNICAL PRINCIPLES

Quatuor principalia musices, 1351: Scriptorum de musica Medii Aevi novam seriem …, ed. E. de Coussemaker (Paris, 1864–76), iv, 294a

 ‘In isto enim modo plures super planum cantum discantare apparebunt, cum tamen in rei veritate unus tantum discantabit, alii vero planum cantum in diversis concordantiis modulantibus, hoc modo: ¶Sint quatuor vel quinque homines cantandi habiles, primus incipiet planum cantum in tenore; secundus ponet vocem suam in quinta voce; tertius vero in octava voce; et quartus, si fuerit, ponet vocem suam in duodecima voce. ¶Hii omnes in concordantiis inceptis, continuabunt planum cantum usque in finem, qui vero in duodecima et in octava, et etiam in quinta continue cantant, frangere debent et florere notas, prout magis decet, mensura servata. ¶Is vero qui discantabit, vocem suam minime ponet in concordantia perfecta, sed tantummodo in concordantiis imperfectis, videlicet in tertia, et sexta et in decima. ¶Per istas enim concordantias discurret ascendendo et descendendo secundum quod magis sibi videbitur expedire et auditui placet.’

Richard Cutell, late 14th c: Opinio Ricardi Cutell de London (MS, 14th c); M. F. Bukofzer, Geschichte des englischen Diskants (Strasbourg, 1936), 141–3, 149. (The ‘?contemporary treatise’ is BL Lansdowne ms 763, no.16.)

Tinctoris, 1477: Johannes Tinctoris, De arte contrapuncti (MS, 1477), Bk ii, ch.20; J. Tinctoris Opera theoretica, ed. A. Seay (1975), ii, 109

‘{Sed} duobus aut tribus, quatuor aut pluribus super librum concinentibus alter alteri non subicitur. Enimvero cuilibet eorum circa ea, quae ad legem ordinationemque concordantiarum pertinent, tenori consonare sufficit. Non tamen vituperabile immo plurimum laudabile censeo si concinentes similitudinem assumptionis ordinationisque concordantiarum inter se prudenter evitaverint. Sic enim concentum eorum multo repletiorem suavioremque efficient.’

Vicentino, 1555: L’antica musica ridotta alla moderna prattica (Rome, 1555/R1959), f.‘80’r (recte 83) (Bk iv, ch.23)

381

Zarlino, 1558: Gioseffo Zarlino, Le istitutioni harmoniche (Venice, 1558, 2/1561/R1999), 258, 260 (Pt 3, ch.64)

Zacconi, 1622: Lodovico Zacconi, Prattica di musica seconda parte (Venice, 1622/R1967), 127 (Bk 2, ch.70)

IMPROVISING AT THE KEYBOARD

Roger North, c1715–20: J. Wilson, Roger North on Music (1959), 135–6, 141

F. W. Marpurg, 1759: Friedrich Wilhelm Marpurg, Kritische Briefe …, i (Berlin, 1760), 38–9

‘Lassen Sie uns itzo, mein Herr, das Talent eines Clavierspielers mit dem eines Organisten vergleichen. Braucht jener etwas mehr als eine fertige Hand, um sich Ehre zu machen? Der Fleiß der Componisten versieht ihn mit seinen Stücken. Der Organist aber muß sich die seinigen componiren, und er hat nicht mehr Zeit zu dieser Composition, als er gebraucht, sie abzuspielen. Beydes geschicht [<?geschieht] in eben demjenigen Augenblick. Wenn es aber eben nicht gar so leicht seyn soll, auf dem Papiere zu componiren: wie ungleich schwerer muß es seyn, ohne allen Vorbedacht, aus dem Stegereif, und noch dazu schön zu componiren! Was für eine weitläuftige Känntniß der Regeln der Harmonie und Melodie, was für ein richtiger Geschmack, und insbesondere was für eine lebhafte Erfindungskraft gehört dazu?’

382

C. P. E. Bach, 1762: Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen, ii (Berlin, 1762/R1957), 326, 327 (ch.41, §2, §4)

‘Es kann einer die Composition mit gutem Erfolge gelernet haben, und gute Proben mit der Feder ablegen, und dem ohngeacht schlecht fantasiren. Hingegen glaube ich, daß man einem im fantasiren glücklichen Kopfe allezeit mit Gewißheit einen guten Fortgang in der Composition prophezeyen kann, wenn er nicht zu spät anfänget, und wenn er viel schreibet.’ • ‘Das Clavicord und das Fortepiano sind zu unserer Fantasie die bequemsten Instrumente. ... Das ungedämpfte Register des Fortepiano ist das angenehmste, und, wenn man die nöthige Behutsamkeit wegen des Nachklingens anzuwenden weiß, das reizendeste zum Fantasiren.’

Burney, 1770: Charles Burney, 1770; Dr Burney’s Musical Tours in Europe, ed. P. A. Scholes (1959), i, 135

 

Learning to improvise

Tomás de Santa María, 1565: Arte de tañer fantasía (Valladolid, 1565/R1972), Pt2, f.121v, f.122r; Eng. trans. (1991), 391–2

Roger North, c1715–20: J. Wilson, Roger North on Music (1959), 140–1

 

Fantasia

Praetorius, 1618: Michael Praetorius, Syntagma musicum, iii (Wolfenbüttel, 1618, 2/1619/R1958), 21

 ‘Capriccio seu Phantasia subitanea: Wenn einer nach seinem eignem plesier und gefallen eine Fugam zu tractiren vor sich nimpt/ darinnen aber nicht lang immoriret, sondern bald in eine andere fugam, wie es ihme in Sinn kömpt/ einfället: {Denn weil ebener massen/ wie in den rechten Fugen kein Text darunter gelegt werden darff/ so ist man auch nicht an die Wörter gebunden/} man mache viel oder wenig/ man digredire, addire, detrahire, kehre unnd wende es wie man wolle. Und kan einer in solchen Fantasien und Capriccien seine Kunst und artificium eben so wol sehen lassen: Sintemal er sich alles dessen/ was in der Music tollerabile ist/ mit bindungen der Discordanten, proportionibus, &c. ohn einigs bedencken gebrauchen darff; Doch daß er den Modum und die Ariam nicht gar zu sehr uberschreite/ sondern in terminis bleibe’.

383

F. W. Marpurg, 1759: Friedrich Wilhelm Marpurg, Kritische Briefe …, i (Berlin, 1760), 35

 ‘Wegen des Worts Fantasie ist zu bemerken, daß selbiges zwar eine jede Composition aus dem Stegereif anzeiget; aber nicht jeden Mischmasch von Gedanken, wo man alle Augenblicke und ohne Ursache, die Tactart und die Anzahl der Stimmen verändert, und immer neue Hauptsatze zum Vorschein bringt, und keinen gehörig bearbeitet; kurz, wo nichts als wilde regellose Einfälle ohne Kunst einander ablösen. Eine freye Orgelfantasie ist also eine solche Composition aus dem Stegereif, wo man sich nicht einen vesten Gesang, oder den Choral zum Gegenstande der Ausarbeitung nimmt; und eine solche Orgelfantasie, worinnen der Choral zum Grunde lieget, nenne ich eine Choralfantasie.’

Prelude

Praetorius, 1618: Michael Praetorius, Syntagma musicum, iii (Wolfenbüttel, 1618, 2/1619/R1958), ‘25’, recte 23

 ‘Tocata, ist als ein Præambulum, oder Præludium, welches ein Organist/ wenn er erstlich uff die Orgel/ oder Clavicymbalum greifft/ ehe er ein Mutet oder Fugen anfehet/ aus seinem Kopff vorher fantasirt, mit schlechten entzelen griffen/ und Coloraturen, &c.

F. E. Niedt, 1706: Friedrich Erhard Niedt, Musicalischer Handleitung, anderer Theil (Hamburg, 2/1721, ed. Johann Mattheson), 102

 ‘Musicalisch zu verstehen ist es ein Anfang/ ehe ein recht-gesetztes musicalisches Stück angefangen wird/ da der Organiste alleine spielet/ damit die Sänger den Ton fassen/ und die Instrumentisten rein stimmen mögen/ ohne den Zuhörern dadurch einen Verdruß zu erwecken. Solches Præludium kann ein Organiste so lange machen/ als er will/* oder bis die Instrumentisten rein gestimmet haben/ und ihm ein Zeichen zum Auffhalten gegeben wird. Es geschiehet aber dieses Præludiren mit dem vollen Wercke/ oder sonst starcken Registern.’  *‘Ich hätte es lieber so kurtz/ als immer müglich; insonderheit/ wenn der Meister nicht zu Hause ist.’ (Mattheson’s note)

Mattheson, 1739: Johann Mattheson, Der vollkommene Capellmeister (Hamburg, 1739/R1954), 472

‘{Soll nun der ersten Absicht ein Genüge geschehen,} so müssen die Präludien {(worunter aber eigentlich weder Fugen, noch variirte Sachen, obwol keine Sonaten oder Sonatinen gehören)} so eingerichtet werden, daß sie auf den Haupt-Inhalt der folgenden Kirchen-Stücke oder Choräle zielen. Das ist zu sagen, die aus freiem Sinn herfliessende kurtze Vorspiele müssen eben diejenige Leidenschafft durch den figürlichen Klang auszudrucken trachten, welcher in den Worten des zu musicirendes Stückes, oder von der Gemeine anzustimmenden Kirchenliedes angedeutet wird.’

The church organist

St Mark’s, Venice: St Mark’s, rules for examination of prospective organists; J. H. Moore, Vespers at St. Mark’s: Music of Alessandro Grandi, Giovanni Rovetta and Francesco Cavalli (1981), i, 237 (doc.21)

‘Prova solita per esperimentar li Organisti che pretendono di concorrer a L’Organo nella Chiesa di San Marco in Venetia ¶Primo si apre il libro di Capella, et a sorte si trova un principio di Kirie, o vero di Motetto, et si copia mandandolo al l’Organista che concorre, il quale sopra quel sugetto ne l’istesso Organo vacante deve sonar di fantasia regolatamente, non confondendo le parti, come che quattro Cantori cantassero. ¶Secondo si apre il libro de canti fermi pur a sorte, et si copia un canto fermo, o d’introito o d’altro, et si manda al detto organista, sopra il quale deve sonar cavando le tre parti, facendo il detto canto fermo una volta in Basso l’altra in Tenore, poi in contralto, et soprano, cavando fughe regolatamente et non semplici accompagnamenti. ¶Terzo si fa cantar la Capella de Cantori, qualche Versetto di compositione non troppo usitata, la quale deve imitare et rispondergli, si in tuono come fuori di tuono: et queste cose fatte d’improviso dar chiaro indico del valor de l’Organista facendole bene.’

Praetorius, 1618: Michael Praetorius, Syntagma musicum, iii (Wolfenbüttel, 1618, 2/1619/R1958), 151

 ‘Zum beschluß aber mus ich alhier den Organisten Freundlich zu verstehen geben / wenn ein Concert mit etlichen Chorenin der Kirchen oder auch vor der Taffel angestellet wird / daß / gleich wie Fürtreffliche Oratores, wen sie wichtige sachen tractiren vnd davon Ansehnlich peroriren wollen / sich gemeiniglich eines dienlichen wolfügenden Exordij, ungeachtet es eigentlich zum Hauptwerck nicht gehörig / allein zu dein Ende / domit sie die Zuhörer benevolos attentos & docilesmachen / vnd vmb so viel ermuntern mögen / befleissigen: also auch sie im anfang mit ihren Præludijs die Zuhörer vnd ganzes Confort der Musicanten gleichsam Convociren vnd zusammen locken sollen / als bald ihre Partes auff zu suchen vnd die Instrumenta rein vnd ohne Falsch ein zu Stimmen vnd zu intoniren, vnd sich also zum anfang einer guten vnd wol klingenden Music zu Præpariren.’

Pietro Della Valle, 1640: Della musica dell’età nostra; G. B. Doni, Lyra Barberina amphichordos: accedunt eiusdem opera, ed. A. F. Gori & G. B. Passeri (Florence, 1763), ii, 252–3

384

F. W. Marpurg, 1759: Friedrich Wilhelm Marpurg, Kritische Briefe …, i (Berlin, 1760), 34–5, 37

‘Die einzige Gelegenheit, die derselbe [protestantische Organist] hat, sich allein hören zu lassen, findet sich bey dem Vorspiel auf einen Choral, und bey dem Nachspiel, wenn man aus der Kirche geht.’ • ‘Bey dem Nachspiel hat der protestantische Organist ohne Zweifel die meiste Zeit und Freyheit, eine Probe seiner Kunst abzulegen. Er kann sich ein Thema nach seinem Gefallen erwählen, und er kann uns so lange mit der Kunst seiner Töne unterhalten, als er will. Er thut es auch in der That, und Sie dürfen nicht glauben, mein Herr, daß er dazu etwann ein Ballet aus der letzten Comödie nimmt. Glauben Sie auch nicht, daß er uns mit nichts als weitläuftigen Arpeggios, und mit wilden Läufern nach Hause schicket. Wir haben hier allezeit eine gute regelmäßige Fuge, mit einem, zweyen oder auch wohl mehrern Subjecten, zu erwarten. Ende gut, alles gut.’ 

KEYBOARD IMPROVISERS

Paul Hofhaimer i) 1517: Joachim Vadian, 1517; C. Bonorand & H. Haffter, Die Dedikationsepistel von und an Vadian (St Gallen, 1893), 125; M. Schuler, ‘Zur Orgelkunst am Hof Kaiser Maximilians I.’, in Musik und Tanz zur Zeit Kaiser Maximilian I, ed. W. Salmen (1992), 125   ii) 1536: Ottmar Luscinius, Musurgia seu praxis musicae (Strasbourg, 1536), 18 (recte 16); A. Smith, The Performance of 16th-Century Music (2011), 2 n1

 i) ‘Nam nihil hic hiulcum, nihil extortum aut saltibus ineptis et incommodis distantiis vocum compressum, quale multi hodie non canere, sed certe extorquere contra naturae consensum et invita (quod aiunt) Minerva depromere solent.’

ii) ‘Nihil ieiunum apparet, nihil frigidum, at neque languet quippiam in illa angelica harmonia: quinimmo ubere vena, ac patente meatu, fervent et succulenta sunt omnia. Mira articulorum lenitas, non frangit sublimem illius modulandi maiestatem. Neque vero illi satis est eruditum resonasse, nisi etiam amoenum quiddam et floridum concinuerit. ... Varietas illi tam immensa, ut si hunc aliquot annis quispiam audiat canentem, non tam miretur, unde tot amnes evomat oceanus, quam unde ille depromat modos.’

Sweelinck: Willem Baudart, Memoryen (Arnhem, 2/1625), ii, 163

 ‘My gedenckt/ dat ick eens met eenighe goede vrienden by meyster Ian Petersz. Swelinck, mijnen goeden vriend gegaen zijnde/ {met noch andere goede vrienden/} in de maend van Mey/ ende hy aen het spelen op zijn Clave-cymbel ghecomen zijnde/ het selfde continueerde tot ontrent midder-nacht/ spelende onder anderen het liedeken Den lustelicken Mey is nu in zijnen tijdt, d’welck hy/ soo ick goede memorye daer van hebbe/ wel op vijf-en-twintigerley wijsen speelde/ dan sus/ dan soo. Als wy op-stonden ende onsen af-scheyt wilden nemen/ so badt hy ons/ wy souden doch dit stuck noch hooren/ dan dat stuck/ niet cunnende op-houden/ also hy in een seer soet humeur was/ vermaeckende ons zijne vrienden/ vermaeckende oock hem selven.’

Frescobaldi i)1639: André Maugars, Response faite à un curieux sur le sentiment de la Musique d’Italie (Paris, c1640/R1993), 13 ii) 1640:

‘Mais sur tout ce grand Friscobaldi fit paroistre mille sortes d’inventions sur son Clavessin, l’Orgue tenant tousiours ferme. ¶Ce n’est pas sans cause que ce fameux Organiste de St Pierre a acquis tant de reputation dans l’Europe: car bien que ses oeuvres imprimées rendent assez de témoignage de sa suffisance, toutefois pour bien iuger de sa profonde science, il faut l’entendre à l’improviste faire des toccades pleines de recherches et d’inventions admirables. C’est pourquoy il merite bien que vous le proposiez comme un original à tous nos Organistes, pour leur donner enuie de le venire entendre à Rome.’

Handel: i) John Hawkins, A General History of the Science and Practice of Music (London, 1776/new edn 1853), ii, 912   ii) Charles Burney, An Account of the Musical Performances in Westminster Abbey … (London, 1785), 30

J. S. Bach: F.W. Marpurg: Legende einiger Musikheiligen (Cologne, 1786), 98–100; BD iii, 424 (no. 914)

‘Ein Virtuose reisete, und kam in eine Stadt, wo sich ein sehr geschickter Organist befand, in dessen Kirche zwey Orgeln waren, eine größre und eine kleinere. Er machte mit ihm Bekanntschaft, und sie wurden beyde einig, zu ihrem Vergnügen auf den beyden Orgeln einander zu verführen, (das ist das Schulwort,) und {in allerley Arten von Fantasien, Duetten, Trios und Quattuors, fugirt und unfugirt} abwechselnd ihre Kräfte zu versuchen. ... Nach und nach fieng der fremde Virtuose an, die verstecktern Künste des Contrapunkts und der Modulation zu Hülfe zu nehmen. Er bediente sich der Augmentation und Diminution gewisser Sätze, vereinbarte mehrere Subjecte, versetzte sie in die Gegenbewegung, brachte ein allastretta an, und fiel mit einmal in die allerentfernste Tonart. Der Organist des Orts merkte was der andre machte; er suchte ihn nachzuahmen, und es entstanden harmonische Lücken; er fieng an zu suchen, stolperte und ward von dem Reisenden redreßirt, aber in neue Irrwege geleitet, aus welchen er sich schlechterdings nicht herauswinden konnte. Er stand also von seinem Griffbrett auf, lief zu seinem Gegner, dem er den Kampfpreis zuerkennete; ersuchte ihn, sein künstliches Orgelspielen so lange allein fortzusetzen als es ihm beliebte, bewunderte und umarmte ihn, und sagte zu ihm, daß er entweder Sebastian Bach, oder ein Engel vom Himmel seyn müßte. – In der That war es Sebastian Bach, mit welchem der Organist sich nicht gemessen haben würde, wenn er ihn gekannt hätte.’

W. A. Mozart [aged 7], 1763: F. M. von Grimm, letter (1 Dec. 1763); Correspondance littéraire, philosophique et critique par Grimm, Diderot, Raynal, Meister, etc., ed. M. Tourneux (Paris, 1877–82), v, 411; Mozart: die Dokumente seines Lebens, ed. O. E. Deutsch (1961), 27–8

‘ce qui est incroyable, c’est de le voir jouer de tête pendant une heure de suite, et là s’abandonner à l’inspiration de son génie et à une foule d’idées ravissantes qu’il sait encore faire succéder les unes aux autres avec goût et sans confusion. Le maître de chapelle le plus consommé ne saurait être plus profond que lui dans la science de l’harmonie et des modulations qu’il sait conduire par les routes les moins connues, mais toujours exactes.’

385

Claude-Bénigne Balbastre, 1770: Charles Burney, 1770; Dr Burney’s Musical Tours in Europe, ed. P. A. Scholes (1959), i, 24

 

OTHER INSTRUMENTS

Lute

Pietrobono, 1473: Aurelio Brandolini, ‘de laudibus musicae et Petriboni’, l. 115–34; F. A. Gallo, Music in the Castle (1995), 124–6

 Aspice quam varios numeros conculcat eodem

carmine, quas densatas contrahat arte notas.

Contrahit attenuatque notas numerosque frequentes

et variat multis et replet usque notis.

Decurrit peragitque fides, mox rursus easdem

mutatis repetit terque quaterque modis.

Itque reditque lyra, vario tamen ordine semper,

perque alios numeros itque reditque lyra.

Densentur numeri nullis in cantibus idem,

densentur simili conditione notae.

Multiplicat magis atque magis turba ipsa notarum,

quo magis hic pulsat, densa fit illa magis.

Haud aliter quam quum crepitat densissima grando

et salit assiduo tacta peruda sono,

nunc furit insano perrumpens pectine chordas

torrentisque modo fila per ipsa ruit.

Nunc edit placidos lenito pectine cantus

labitur et tactae more fluentis aquae.

Interea immotum retinet servatque tenorem

fidus in arte comes, fidus amore magis.

Francesco da Milano: Les Discours philosophiques de Pontus de Tyard (Paris, 1587), f.103 {>abbr. orig. text}

Zenobi, c1600: Luigi Zenobi to his (unnamed) ‘Lord and Patron’(c1600); B. J. Blackburn & E. E. Lowinsky, ‘Luigi Zenobi and his letter on the perfect musician’, Studi musicali 22 (1993), 86

 ‘Quelli del leuto, e del Cimbalo, e dell’Arpa, si scuoprono nella dolcezza, prontezza, pulitezza et agilità della mano, nella Eccellenza della fantasia nel sonare con musica eletta, e contraponto da Maestro sopra un Basso e mezzo [passamezzo], una Gagliarda, una fuga, un canto fermo, e simili cose.’ 

Maugars, 1639: André Maugars, Response faite à un curieux sur le sentiment de la Musique d’Italie (Paris, c1640/R1993), 12

 ‘Quant à la Musique Instrumentale, elle estoit composée d’un Orgue, d’un grand Clavessin, d’une Lyre, de deux ou trois Violons, & de deux ou trois Archiluths. ... Tantost un Archiluth faisoit mille varietez sur dix ou douze notes, chaque note de cinq ou six mesures; puis l’autre touchoit la mesme chose, quoy que differemment.’

Burwell Lute Tutor, c1670: MS c1670 copied for Mary Burwell; The Burwell Lute Tutor (c1974), ch.11, 40v 

Mace, 1676: Thomas Mace, Musick’s Monument (London, 1676/R1966)  i) 128–29   ii) 134

386

Viol

Diego Ortiz, 1553: Trattado de glosas sobre clausulas y otros generos de puntos en la musica de violones (Rome, 1553), f.26r

André Maugars, 1639: Response faite à un curieux sur le sentiment de la Musique d’Italie (Paris, c1640/R1993), 24–5

Christopher Simpson, 1659: The Division-violist (London, 1659, 2/1667 as The Division-viol)  i) 27   ii) 56